Tazminat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi

ÖNSÖZ

İnsanlığın bugün içiçe yaşadığı pek çok kurum, belli koşulların ürünüdür ve belli insan ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olarak tarihi bir süreç içerisinde şekillenip günümüze ulaşmıştır. Bu nedenle, bugünü değerlendirebilmek, toplumların geçmişini araştırmayı gerekli kılar. Tarih çalışmalarıysa, insanlığın yalnızca eskiye yönelik meraklarının bir sonucu değil, günümüzü anlamlı kılmanın ve anlamanın da bir yoldur.

Tarihin, geçmişe yalnızca siyasi açıdan bakmaktan ibaret olmadığı kabul edilmekle birlikte, Türk toplumunun sosyal ve ekonomik tarihi üzerinde yapılan araştırmalar çok sınırlı ve yetersiz kalmıştır. Maliye tarihi açısından çok daha belirgin olan bu yetersizlik, Türkiye maliye tarihinin hala yazılmamış olmasından acıkça anlaşılmaktadır. Türk vergi sisteminin, bugüne hangi gelişme çizgisi içerisinde ulaştığı, Cumhuriyet öncesi döneme ait bilgilerimizdeki yetersizlikten kaynaklanan bir belirsizlik içerisindedir. Bu nokta, Türkiye maliye tarihine ilişkin böyle bir konunun incelenmesini gerektiren en önemli nedendir.

Tazminat, Osmanlı Devletinin bütün kurumlarıyla yeni bir medeniyete, Batıya yönelişini; vergi düzeni açısından olaya bakıldığında ise, günümüze kadar uzanan gelişmelerin anlamlı bir dönemini ifade eder. Bu nedenle, çalışmamıza dönemsel bir sınır çizme zorunluluğu karşısında, bu sınırlar Tazminat dönemi (1839-1876) olarak belirlenmiştir.

Konuyla ilgili yeni Türk alfabesiyle yazılmış, herhangi doğrudan bir çalışmanın bulunmayışı, batı dillerinden  basılan çok az sayıdaki eserin yetersiz görülmesi, Başbakanlık Osmanlı Arşivinden yararlanmayı zorunlu hale getirmiş; arşiv dışında, o döneme ait süreli yayınlar ve Osmanlıca diğer eserler çalışmamızın asıl kaynaklarını oluşturmuştur.

Araştırmamız üç bölümden meydana gelmektedir. Tanzimat ve mali kurumlarını içeren birinci bölümde, Tanzimatın ortaya çıkışı ve mali reformlar açısından önemi belirtildikten sonra, merkez ve taşra maliye teşkilatı, bütçe, vergi mevzuatının oluşumu, vergi suçları ve uyuşmazlıkları incelenmektedir.

Tanzimat dönemi Osmanlı devlet gelirlerini incelemeyi amaçlayan ikinci bölümde ise , dönem Osmanlı bütçeleri esas alınarak, vergi, resim, ve harçlar geniş bir şekilde açıklanmakta, bağlı bazı idarelerce ödenen maktu gelirler ile daha çok devletin tekel, işletme ve mülk gelirlerini ifade eden çeşitli gelirler kısaca belirtilmektedir.

Üçüncü bölümde, ilk iki bölümde incelenen mali kurumların ve devlet gelirlerinin gelişimi ile bu gelirlerin bütçelerde yer alan görünümlerinin ışığı altında, Tazminat sonrası vergi sistemindeki gelişmenin analizine yönelik olarak, değişimi belirleyen, etkenler ve bu değişimin yönü araştırılmaktadır.

Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsününde Prof. Dr. Sadık Kırbaş, Prof. Dr. Ahmet Kumrulu ve Doç. Dr. Oğuz Oyan’dan oluşan jüri önünde 1987 yılında doktora tezi olarak savunularak pekiyi derece ile başarılı bulunan bu çalışma, kitaplaştırılırken önemli bir değişiklik yapılmamıştır. Aradan geçen süre zarfında Başbakanlık Arşivinde yeni yeni terlerinden sonra bugünlerde Maliye Nezareti evrakının tasnifinin tamamlanmakta oluşu, bu çalışmanın basımını sürek alabilecek yeni belge taramalarının sonucunu beklemenin, gerekse eserin bir an önce okuyuculara ve eleştirilere açılmasının ortaya çıkaracağı kayıplara demeyeceği düşünceleriyle basımına karar verilmiştir.

Muhakkak ki, bir eserde yazarı dışında pek çok kişinin emeği vardır. Bu çalışmaya emeği geçenlere de yazarı minnettardır. Ancak burada Tanzimat dönemi vergi sistemini incelememi tez konusu olarak bana öneren ve özellikle yaklaşım farklılıklarına rağmen, bilimsel hoşgörü ve desteklerini esirgemeyen tez hocam Doç. Dr. Oğuz Oyan’a teşekkürlerimi ifade etmeden geçemeyeceğim.

Yazar : Abdüllatif Şener